Béo phì và táo bón mãn tính là hai vấn đề sức khỏe toàn cầu đang ngày càng trở nên phổ biến. Trong khi tỷ lệ béo phì liên tục tăng lên trên toàn thế giới , táo bón mãn tính cũng ảnh hưởng đến một phần đáng kể dân số, gây ra sự khó chịu về thể chất và tác động tiêu cực đến chất lượng cuộc sống. Vậy, liệu béo phì có gây táo bón không? Mối liên hệ giữa hai tình trạng này là gì và làm thế nào để quản lý chúng hiệu quả? Bài viết này sẽ đi sâu vào phân tích mối tương quan phức tạp này, từ cơ chế sinh lý đến các yếu tố góp phần và chiến lược điều trị.
Liệu béo phì có gây táo bón không?
Béo Phì và Táo Bón: Mối Liên Hệ Có Thật?
Các nghiên cứu khoa học đã và đang khám phá mối liên hệ tiềm năng giữa béo phì và táo bón. Mặc dù một số nghiên cứu quan sát ban đầu cho thấy kết quả mâu thuẫn, nhưng những bằng chứng gần đây từ các nghiên cứu Mendelian Randomization (MR) đã cung cấp cái nhìn sâu sắc hơn về vấn đề này.
Bằng Chứng Từ Các Nghiên Cứu Khoa Học
Một nghiên cứu cắt ngang ở Thổ Nhĩ Kỳ đã xác định béo phì là một yếu tố liên quan đến nguy cơ táo bón cao hơn, cùng với lối sống ít vận động, thiếu nước/chất xơ, lão hóa và giới tính nữ. Tương tự, một nghiên cứu về táo bón chức năng cho thấy khoảng 60% bệnh nhân bị ảnh hưởng là thừa cân (BMI > 25), một tỷ lệ cao hơn đáng kể so với BMI trung bình trong cộng đồng.
Tuy nhiên, các nghiên cứu MR được ưu tiên hơn vì chúng ít bị ảnh hưởng bởi các yếu tố gây nhiễu. Một nghiên cứu MR quan trọng đã cung cấp bằng chứng thuyết phục rằng béo phì do di truyền làm tăng nguy cơ táo bón. Cụ thể, tỷ lệ táo bón tăng lên cùng với sự gia tăng BMI và chu vi vòng eo. Ngược lại, phân tích MR ngược lại không tìm thấy bằng chứng đáng kể nào cho thấy táo bón ảnh hưởng đến béo phì. Điều này cho thấy hướng chính là từ béo phì đến táo bón.
Mối quan hệ này có thể phức tạp và không phải lúc nào cũng nhất quán ở mọi nhóm nhân khẩu học. Ví dụ, một số nghiên cứu chỉ ra không có mối liên hệ thống kê đáng kể giữa béo phì và táo bón ở trẻ em, trong khi mối liên hệ này dường như rõ ràng hơn ở người lớn. Một phân tích tổng hợp cũng xác nhận rằng nguy cơ béo phì và thừa cân làm tăng đáng kể nguy cơ táo bón tổng thể.
Tóm lại, mặc dù các nghiên cứu quan sát có thể đưa ra một bức tranh hỗn hợp, bằng chứng mạnh mẽ từ các nghiên cứu MR cho thấy béo phì là một yếu tố trực tiếp góp phần gây táo bón.
Nghiên cứu MR cho thấy béo phì góp phần gây táo bón
Cơ Chế Nào Đứng Sau Mối Liên Hệ Này?
Mối liên hệ giữa béo phì và táo bón không chỉ đơn thuần là sự trùng hợp mà còn liên quan đến nhiều cơ chế sinh lý phức tạp, ảnh hưởng đến chức năng đường tiêu hóa.
Rối Loạn Nhu Động Đường Tiêu Hóa
Béo phì có mối liên hệ sâu sắc với các rối loạn đường tiêu hóa mãn tính, bao gồm táo bón, và tác động đáng kể đến nhu động đường tiêu hóa tổng thể.
-
Vận chuyển chậm: Thời gian vận chuyển thức ăn trong ruột non có xu hướng chậm lại ở bệnh nhân béo phì, một sự thích nghi sinh lý để đảm bảo đủ thời gian cho việc tiêu hóa và hấp thụ chất dinh dưỡng. Hơn nữa, thời gian vận chuyển ở đại tràng cũng bị chậm lại ở người béo phì, trực tiếp góp phần gây táo bón.
-
Áp lực ổ bụng tăng: Sự tích tụ mỡ nội tạng ở người béo phì dẫn đến tăng áp lực trong ổ bụng. Áp lực này có thể cản trở cơ học chức năng của cơ thắt thực quản dưới và có khả năng tác động tổng thể đến nhu động đường tiêu hóa, góp phần gây rối loạn nhu động.
Mất Cân Bằng Hormone
Trục ruột-não, một mạng lưới giao tiếp hai chiều liên quan đến các tế bào thần kinh, hormone và cytokine, đóng vai trò then chốt trong việc điều hòa các rối loạn nhu động đường tiêu hóa được quan sát thấy ở bệnh béo phì.
-
Leptin: Người béo phì thường có nồng độ leptin cao, nhưng lại bị kháng leptin. Leptin có thể làm giảm tốc độ làm rỗng dạ dày và ức chế môn vị, có khả năng làm chậm vận chuyển.
-
Ghrelin: Nồng độ ghrelin ("hormone đói") thường giảm ở người béo phì, ảnh hưởng tiêu cực đến nhu động dạ dày và làm giảm tác dụng thúc đẩy nhu động của nó đối với ruột non và đại tràng.
-
Các hormone khác: Peptide YY (PYY), Polypeptide tụy (PP), Cholecystokinin (CCK), Serotonin (5-HT) và Endocannabinoids đều có những thay đổi về nồng độ hoặc chức năng ở người béo phì, góp phần làm chậm nhu động ruột và gây táo bón. Ví dụ, chế độ ăn nhiều chất béo liên quan đến béo phì có thể dẫn đến lượng serotonin thấp hơn trong đại tràng, làm suy yếu nhu động đại tràng.
Thay Đổi Hệ Thần Kinh Ruột và Độ Nhạy Cảm Trực Tràng
Béo phì có thể dẫn đến giảm độ nhạy cảm đường tiêu hóa nói chung. Quan trọng hơn, nghiên cứu chỉ ra rằng béo phì có liên quan độc lập với độ nhạy cảm trực tràng bị thay đổi ở bệnh nhân táo bón mãn tính. Bệnh nhân béo phì bị táo bón mãn tính cho thấy thể tích chịu đựng tối đa và thể tích cảm giác muốn đi tiêu tăng lên trong thử nghiệm căng bóng trực tràng. Điều này cho thấy khả năng nhận biết sự đầy trực tràng giảm, dẫn đến việc trì hoãn hoặc ít khi có cảm giác muốn đi tiêu, trực tiếp góp phần gây táo bón. Hơn nữa, bệnh nhân béo phì có trương lực cơ vòng hậu môn khi nghỉ và áp lực bóp tối đa thấp hơn.
Vai Trò Của Hệ Vi Sinh Vật Đường Ruột
Béo phì được biết là làm thay đổi đáng kể thành phần và sự đa dạng của hệ vi sinh vật đường ruột. Sự mất cân bằng này, được gọi là loạn khuẩn, có thể dẫn đến rối loạn chuyển hóa và ảnh hưởng đến nhu động đường tiêu hóa.
-
Giảm vi khuẩn có lợi: Ở những bệnh nhân bị táo bón, thường có sự giảm đáng kể về tỷ lệ các vi khuẩn có lợi như Bifidobacteria và Lactobacilli.
-
Giảm SCFAs: Loạn khuẩn đường ruột thường dẫn đến giảm nồng độ axit béo chuỗi ngắn (SCFAs), là những chất chuyển hóa vi sinh vật quan trọng. Sự giảm SCFAs này có thể gây ra rối loạn chức năng đường tiêu hóa, bao gồm táo bón. Nghiên cứu trên chuột béo phì bị táo bón đã cho thấy nồng độ axit butyric giảm (một SCFA quan trọng) góp phần gây loạn khuẩn.
-
Thay đổi chuyển hóa axit mật và khí vi sinh vật: Sự thay đổi trong chuyển hóa axit mật và sản xuất khí vi sinh vật (ví dụ: mêtan so với hydro) cũng có thể điều hòa thời gian vận chuyển trong ruột.
Các cơ chế sinh lý ảnh hưởng đến tiêu hóa
Các Yếu Tố Góp Phần Làm Trầm Trọng Táo Bón Ở Người Béo Phì
Ngoài các cơ chế sinh lý trực tiếp, một số yếu tố lối sống, bệnh lý liên quan và tác dụng phụ của thuốc cũng đóng vai trò quan trọng trong việc làm trầm trọng thêm tình trạng táo bón ở người béo phì.
Lối Sống và Thói Quen Ăn Uống
-
Chế độ ăn uống không lành mạnh: Chế độ ăn uống thiếu chất xơ, nhiều đường hoặc chất làm ngọt nhân tạo, thực phẩm chế biến sẵn, thực phẩm chiên nhiều dầu mỡ, thịt nhiều mỡ, và tiêu thụ quá mức các sản phẩm sữa (đối với người nhạy cảm) đều là những yếu tố góp phần gây táo bón. Các chế độ ăn kiêng khắc nghiệt như low-carb hoặc ketogenic cũng có thể gây táo bón do giảm lượng trái cây và rau quả.
-
Ít vận động: Lối sống ít vận động và thiếu tập thể dục thường xuyên có liên quan nhất quán đến việc tăng nguy cơ táo bón.
Các Bệnh Lý Đi Kèm
-
Hội chứng ruột kích thích (IBS): Tình trạng viêm mãn tính mức độ thấp thường liên quan đến béo phì có thể ảnh hưởng đến sự phát triển hoặc làm trầm trọng thêm IBS, một tình trạng đặc trưng bởi các triệu chứng đường tiêu hóa khó chịu bao gồm đau bụng, đầy hơi và thay đổi thói quen đại tiện (có thể là táo bón)
-
Các rối loạn tiêu hóa khác: BMI cao hơn cũng liên quan đến các triệu chứng như đầy hơi, ợ nóng, buồn nôn, nôn và không tự chủ.
-
Tăng huyết áp và cholesterol cao: Một phát hiện đáng chú ý từ một nghiên cứu lớn chỉ ra mối liên hệ nghịch đảo giữa tăng huyết áp và nồng độ cholesterol cao với nguy cơ táo bón ở người béo phì. Mối quan hệ phản trực giác này cho thấy các cơ chế cơ bản phức tạp cần được nghiên cứu thêm.
-
Các bệnh khác: Béo phì là yếu tố nguy cơ chính của tiểu đường loại 2, bệnh tim mạch vành và một số loại ung thư. Những tình trạng này, hoặc các phương pháp điều trị của chúng, có thể ảnh hưởng gián tiếp đến chức năng ruột.
Một số yếu tố làm trầm trọng thêm tình trạng táo bón ở người béo phì
Tác Dụng Phụ Của Thuốc
Việc sử dụng đồng thời năm loại thuốc trở lên làm tăng đáng kể nguy cơ táo bón, đặc biệt ở bệnh nhân béo phì. Táo bón là một tác dụng phụ phổ biến của nhiều loại thuốc, và tác dụng cộng dồn của nhiều loại thuốc có thể làm trầm trọng thêm vấn đề này.
-
Thuốc điều trị béo phì/giảm cân:
-
Phentermine-topiramate: Có thể gây táo bón.
-
Bupropion/Naltrexone: Có thể dẫn đến táo bón.
-
Ozempic (semaglutide) / Wegovy (semaglutide): Thường liệt kê táo bón là một tác dụng phụ, ảnh hưởng đến 3-12% người dùng trong các thử nghiệm lâm sàng. Táo bón do Ozempic có thể kéo dài khoảng 6 tuần khi cơ thể điều chỉnh, và liều cao hơn có thể làm tăng nguy cơ.
-
Liraglutide 3.0mg: Thường gây táo bón.
-
Orlistat: Mặc dù chủ yếu gây tiêu chảy mỡ, nó cũng có thể dẫn đến đầy hơi và đau dạ dày.
-
Các loại thuốc phổ biến cho các bệnh liên quan đến béo phì:
-
Thuốc chống trầm cảm (đặc biệt là thuốc chống trầm cảm ba vòng): Có tác dụng kháng cholinergic làm chậm nhu động ruột.
-
Thuốc huyết áp (thuốc chẹn kênh canxi, thuốc chẹn beta): Thường xuyên liên quan đến táo bón.
-
Thuốc giảm đau opioid: Táo bón do opioid là một vấn đề tiêu hóa nổi bật và được công nhận rộng rãi.
-
Thực phẩm bổ sung sắt: Là một nguyên nhân phổ biến gây táo bón.
-
Thuốc kháng histamine và thuốc chống buồn nôn: Cũng có thể gây táo bón.
Chiến Lược Hiệu Quả Để Khắc Phục Táo Bón Ở Người Béo Phì
Việc khắc phục táo bón ở người béo phì đòi hỏi một cách tiếp cận toàn diện và cá nhân hóa, kết hợp thay đổi lối sống và, khi cần thiết, các can thiệp dược lý.
Thay Đổi Lối Sống và Chế Độ Ăn Uống
Các liệu pháp không dùng thuốc luôn được khuyến nghị là những bước khởi đầu và nền tảng trong việc quản lý táo bón.
-
Tăng cường chất xơ: Bổ sung chất xơ trong chế độ ăn uống là tối quan trọng. Các chất bổ sung chất xơ, đặc biệt là psyllium, được coi là hiệu quả. Các loại thực phẩm giàu chất xơ tự nhiên bao gồm nhiều loại đậu, cây họ đậu, trái cây (táo, lê, mận khô), rau (bông cải xanh, khoai lang, rau bina, bơ) và ngũ cốc nguyên hạt (gạo lứt, bánh mì đen, cám lúa mì). Nên tăng dần lượng chất xơ để giảm thiểu tác dụng phụ như đầy hơi.
-
Tăng cường lượng chất lỏng: Uống đủ nước là rất quan trọng, đặc biệt khi tăng lượng chất xơ, vì chất xơ hấp thụ nước để làm mềm phân.
-
Thói quen ăn uống tối ưu: Áp dụng thói quen ăn nhiều bữa nhỏ, đều đặn (ví dụ: 4-5 bữa mỗi ngày) có thể giúp tiêu hóa và ngăn ngừa cảm giác đói quá mức.
-
Thực phẩm cần tránh/hạn chế: Hạn chế hoặc tránh thực phẩm chế biến sẵn, thực phẩm chiên, thịt mỡ, các sản phẩm sữa quá mức (đối với người không dung nạp lactose hoặc nhạy cảm), thực phẩm có nhiều đường bổ sung, thực phẩm cay, carbohydrate tinh chế, thực phẩm quá mặn và tiêu thụ trứng quá mức. Tiêu thụ rượu cũng nên được hạn chế.
-
Hoạt động thể chất thường xuyên: Ngay cả việc tập thể dục vừa phải, chẳng hạn như đi bộ 10-20 phút mỗi ngày hoặc sau bữa ăn, có thể kích thích nhu động ruột và giảm hoặc ngăn ngừa táo bón một cách hiệu quả.
-
Thói quen đi vệ sinh: Thiết lập một thói quen đi vệ sinh nhất quán, chẳng hạn như cố gắng đi đại tiện vào cùng một thời điểm mỗi ngày (lý tưởng là 20-30 phút sau bữa ăn), có thể giúp điều hòa nhịp điệu đại tiện. Sử dụng ghế vệ sinh (squatty potty) cũng có thể tối ưu hóa tư thế cơ thể khi đại tiện.
-
Quản lý căng thẳng: Căng thẳng có thể ảnh hưởng tiêu cực đến hệ tiêu hóa và góp phần gây loạn khuẩn.
Các Can Thiệp Dược Lý (Khi Cần Thiết)
Đối với người lớn bị táo bón vô căn mãn tính (CIC) không đáp ứng đầy đủ với các phương pháp không dùng thuốc, có nhiều lựa chọn dược lý khác nhau.
-
Thuốc nhuận tràng thẩm thấu: Polyethylene Glycol (PEG), Magnesium Oxide, Lactulose.
-
Thuốc nhuận tràng kích thích: Bisacodyl, Sodium Picosulfate (SPS), Senna (thường dùng ngắn hạn).
-
Thuốc tiết dịch: Lubiprostone, Plecanatide, Linaclotide.
-
Chất 5-HT4: Prucalopride.
Việc xem xét kỹ lưỡng các loại thuốc hiện tại mà bệnh nhân đang sử dụng và tác dụng phụ của chúng là rất quan trọng để giảm thiểu táo bón do thuốc.
Khắc phục táo bón ở người béo phì
Câu trả lời cho câu hỏi "Béo phì có gây táo bón không?" là có, đặc biệt ở người lớn, với bằng chứng nhân quả mạnh mẽ từ các nghiên cứu di truyền. Mối liên hệ này là đa chiều, liên quan đến sự thay đổi nhu động đường tiêu hóa, rối loạn điều hòa hormone, thay đổi hệ thần kinh ruột và độ nhạy cảm trực tràng, cũng như sự mất cân bằng của hệ vi sinh vật đường ruột. Ngoài ra, các yếu tố lối sống không lành mạnh, các bệnh đồng mắc và tác dụng phụ của nhiều loại thuốc cũng góp phần làm trầm trọng thêm tình trạng táo bón ở người béo phì.
Để quản lý hiệu quả táo bón ở người béo phì, cần một cách tiếp cận toàn diện và cá nhân hóa. Điều này bao gồm việc điều chỉnh lối sống (tăng cường chất xơ, chất lỏng, hoạt động thể chất, thói quen ăn uống lành mạnh), quản lý thuốc cẩn thận và, khi cần thiết, sử dụng các can thiệp dược lý phù hợp. Bằng cách giải quyết các nguyên nhân gốc rễ và các yếu tố góp phần, chúng ta có thể cải thiện đáng kể chất lượng cuộc sống cho những bệnh nhân này.
